Η Αντι-ιμπεριαλιστική Λέσχη του Ιμπεριαλισμού: Για τον Αριστερό Διεθνισμό και το Ιράν

 

Τη στιγμή που το Ισραήλ άρχισε να βομβαρδίζει το Ιράν, οι αριστερές οργανώσεις των ΗΠΑ «έβγαλαν στην δημοσιότητα τον έναν καθεστωτικό απολογητή μετά τον άλλον». Στο κείμενο «Η Αντι-ιμπεριαλιστική Λέσχη του Ιμπεριαλισμού», ο αρθρογράφος Arya Zahedi υποστηρίζει ότι αυτή η «μορφή αντι-ιμπεριαλισμού αποτελεί ένα απίστευτο εμπόδιο στην οικοδόμηση ενός ανανεωμένου διεθνισμού».

*******************

Ο πρόσφατος «πόλεμος 12 ημερών» μεταξύ Ισραήλ και Ιράν αποτελεί την πιο πρόσφατη εκδήλωση της ταχείας διολίσθησης προς μια γενικευμένη βαρβαρότητα, στην οποία έχει καταδικάσει τον κόσμο το καπιταλιστικό σύστημα. Αν και υπάρχει μια υποτιθέμενη κατάπαυση του πυρός αυτή τη στιγμή, κάθε ειρήνη υπό αυτό το σύστημα δεν είναι παρά προετοιμασία για τον επόμενο πόλεμο. Ο πόλεμος μεταξύ Ισραήλ και Ιράν δεν αποτελεί μεμονωμένη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο χώρες — ούτε καν περιορίζεται στη Μέση Ανατολή — αλλά αποτελεί μέρος των διευρυνόμενων πολέμων που είναι αποτέλεσμα της ίδιας της δυναμικής του κεφαλαίου.

Ενώ οι πρόσφατες συγκρούσεις επανέφεραν στο προσκήνιο το παλιό ζήτημα του ιμπεριαλισμού, πολλά από τις συγχύσεις και τις αυταπάτες του παρελθόντος επέστρεψαν μαζί του. Γενικά, μεγάλο μέρος της αριστεράς υιοθετεί μια ιδεολογική προσέγγιση στον αντι-ιμπεριαλισμό, με την έννοια ότι αποτυγχάνει να κριτικάρει τον τρόπο με τον οποίο το «κοινό αίσθημα» διαμορφώνει τις δικές της προϋποθέσεις. Έτσι, η ιδεολογία ταυτόχρονα αποκρύπτει και εκτελεί τις θεμελιώδεις διαδικασίες που τη γεννούν. Ο «αντι-ιμπεριαλισμός» έχει ιδεολογικό χαρακτήρα διότι συγκαλύπτει τις κοινωνικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα εντός του Ιράν — συμπεριλαμβανομένων, αλλά όχι μόνο, των ταξικών αγώνων — και συμβάλλει στη συσκότιση της θέσης της Ισλαμικής Δημοκρατίας μέσα στην ευρύτερη τάξη της παγκόσμιας καπιταλιστικής παραγωγής και του διεθνούς εμπορίου. Δεν είχαν προλάβει να πέσουν οι πρώτες ισραηλινές βόμβες στο Ιράν, και ήδη οι μεγαλύτερες αριστερές οργανώσεις και τα μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ — από το Party for Socialism and Liberation (PSL) και το Workers World, έως τους Democratic Socialists of America και το Democracy Now! — είχαν επιστρατεύσει τον έναν απολογητή του καθεστώτος μετά τον άλλον.

Οι αντιφατικές τάσεις της παγκόσμιας καπιταλιστικής παραγωγής εκδηλώνονται σε πολλαπλές κλίμακες, αλλά θεμελιωδώς καθοδηγούνται από την ταξική σχέση. Λαμβάνουν τη μορφή συνόρων, εθνικών κρατών και διακρατικού ανταγωνισμού για ποικίλους λόγους: ανάμεσά τους η ανάγκη διατήρησης ενός συστήματος διεθνούς εργατικής κερδοσκοπίας (μεταφορά παραγωγής σε χώρες που οι μισθοί είναι χαμηλότεροι) ή η διατήρηση προνομιακής πρόσβασης σε πρώτες ύλες και εφοδιαστικές αλυσίδες. Οι πραγματικές εθνικές συγκρούσεις μπορούν να λάβουν έναν φετιχιστικό χαρακτήρα, να γίνουν δηλαδή μορφές εμφάνισης της άνισης και ταραχώδους φύσης της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Πράγματι, η εξωτερίκευση της κοινωνικής σύγκρουσης — η χρήση μιας εξωτερικής απειλής προκειμένου να διατηρηθεί η κοινωνική ενότητα — υπήρξε σταθερό στοιχείο της εσωτερικής πολιτικής της Ισλαμικής Δημοκρατίας ήδη από την Επανάσταση· ήταν κρίσιμη για τη διατήρησή της μέσα σε δεκαετίες αναταραχής. Σήμερα, μετά τον πρόσφατο πόλεμο, το κράτος χρησιμοποιεί και πάλι την εξωτερική σύγκρουση για να εγκαθιδρύσει εσωτερική τάξη και κοινωνική ενότητα. Αυτή είναι η βασική λογική της γεωπολιτικής — μιας εθνικής realpolitik αποσυνδεδεμένης από τις κοινωνικές σχέσεις που την περιορίζουν και την καθορίζουν. Αυτά τα ζητήματα απέχουν πολύ από το να είναι απλώς αναλυτικά,  καθώς η ιδεολογική μορφή του αντι-ιμπεριαλισμού αποτελεί ένα απίστευτο εμπόδιο για την οικοδόμηση ενός ανανεωμένου διεθνισμού.

Για πολλούς στην αμερικανική αριστερά, η ιστορία του Ιράν φαίνεται πως σταμάτησε με την ανατροπή του Σάχη το 1979. Μια πιο προσεκτική εξέταση αποκαλύπτει ότι η τελική νίκη της Ισλαμικής Δημοκρατίας υπήρξε αποτέλεσμα μιας αντεπανάστασης, της οποίας στόχος ήταν να ξαναμπεί στο μπουκάλι το κοινωνικό δυναμικό που απελευθερώθηκε κατά την επαναστατική αναταραχή. Κάποιοι γνωρίζουν τι έγινε, αλλά είναι χειραγωγοί· προσφέρουν μισές αλήθειες σε ένα αφελές νεανικό ακροατήριο. Αυτοί οι τσαρλατάνοι υπάρχουν εδώ και καιρό και λατρεύουν να συζητούν για το ιρανικό κομμουνιστικό κίνημα για να αποκτήσουν κύρος, μόνο και μόνο για να συσπειρωθούν γύρω από τους δημίους του (1) Η Ισλαμική Δημοκρατία καταπίεσε την ιρανική αριστερά όπως επιθυμούσε ο Σάχης να μπορούσε. Ακόμη και πριν από την πτώση του Σάχη, οι Χομεϊνιστές, όπως και οι φιλελεύθεροι ισλαμιστές, εξέφραζαν ανοιχτά την περιφρόνησή τους προς τον μαρξισμό και τον κομμουνισμό. Στην πραγματικότητα, ο αντι-ιμπεριαλισμός χρησιμοποιήθηκε — και συνεχίζει να χρησιμοποιείται — όχι μόνο ως μέσο εγκαθίδρυσης πολιτικής κυριαρχίας, αλλά και ως μέσο περαιτέρω εκμετάλλευσης της εργασίας. Με την αποσαφήνιση των εσωτερικών σχέσεων στο Ιράν και της θέσης του μέσα στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα, μπορούμε να δούμε πιο καθαρά πώς ο «αντι-ιμπεριαλισμός» λειτουργεί ως ιδεολογική μορφή των ίδιων των κοινωνικών σχέσεων που συγκαλύπτει και άρα αναπαράγει.

 

Η Επανάσταση

Η Ιρανική Επανάσταση ήταν μία από τις μεγάλες μαζικές επαναστάσεις του 20ού αιώνα. Ενώ οι περισσότερες επαναστάσεις του παγκόσμιου Νότου είχαν συμβεί υπό συνθήκες υπανάπτυξης, όπου οι φεουδαρχικές σχέσεις ήταν ακόμη κυρίαρχες, οι δυνάμεις πίσω από την Ιρανική Επανάσταση ήταν προϊόν δύο δεκαετιών ταχείας και άνισης καπιταλιστικής ανάπτυξης. Σε αντίθεση με αυτές τις άλλες επαναστάσεις, οι φεουδαρχικές σχέσεις είχαν ήδη μετατραπεί σε καπιταλιστικές μέσω της ανάπτυξης που επέβαλε το καθεστώς του Σάχη.

 Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, υπό την  πίεση των ΗΠΑ, ο Σάχης άρχισε να υιοθετεί φιλελεύθερες οικονομικές μεταρρυθμίσεις (2). Αυτό αποτέλεσε τη βάση για την λεγόμενη «Λευκή Επανάσταση» (3). Οι μεταρρυθμίσεις περιλάμβαναν την ψήφο των γυναικών, τη δημιουργία υπηρεσιών εκπαίδευσης και αλφαβητισμού, βιομηχανοποίηση και σχέδια ανάπτυξης, μερίδιο κερδών σε ορισμένες βιομηχανίες και μεταρρύθμιση γης. Η «Λευκή Επανάσταση» ήταν επίσης μια προσπάθεια να χτιστεί μια λαϊκή βάση και να προωθηθεί η εικόνα του καθεστώτος ως κάποιο είδος ευεργετικού δεσπότη-μεταρρυθμιστή. Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις δεν περιλάμβαναν κανέναν έλεγχο της κρατικής εξουσίας και εδραίωσαν περαιτέρω τη δικτατορία. Στις μεταρρυθμίσεις αντιτάχθηκαν οι κληρικοί , με κύρια σημεία τριβής την ψήφο των γυναικών, την κατάργηση προϋποθέσεων για τις θέσεις δημοσίων υπαλλήλων και, το σημαντικότερο, τη μεταρρύθμιση γης. Πολλοί από τα ανώτερα κλιμάκια του κλήρου είχαν τεράστιες εκτάσεις γης που τους δόθηκαν ως θρησκευτικά κληροδοτήματα. Οι δικτατορικές πτυχές των μεταρρυθμίσεων ήταν ο στόχος της κοσμικής εθνικιστικής και αριστερής αντιπολίτευσης, της οποίας το σύνθημα ήταν «Μεταρρυθμίσεις ναι! Δικτατορία, όχι!» Η θρησκευτική αντιπολίτευση αντιτάχθηκε στις μεταρρυθμίσεις στο σύνολό τους. Αυτή η αντιπολίτευση κατέληξε στην εξέγερση του Ιουνίου του 1963, η οποία καταπνίγηκε με ακραία βία και διέλυσε κάθε ελπίδα δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων για μια ολόκληρη γενιά ακτιβιστών.4

Μέχρι την παραμονή της επανάστασης, το Ιράν συνέχισε στο δρόμο της ταχείας ανάπτυξης που αντικατέστησε τις ανάγκες των ανθρώπων και την αναδιανομή πλούτου. Το πιο σημαντικό είναι πως η μεταρρύθμιση της γης πέτυχε να μετατρέψει το Ιράν από μια ημι-φεουδαρχική αγροτική κοινωνία, σε ένα σύγχρονο καπιταλιστικό έθνος. Ενώ το Ιράν είχε υποστεί μια διαδικασία ολοκλήρωσης και περιφερειοποίησης στο καπιταλιστικό παγκόσμιο σύστημα από τον 19ο αιώνα, ήταν πραγματικά μόνο μετά τις αρχές της δεκαετίας του 1960 που οι καπιταλιστικές σχέσεις έγιναν κυρίαρχες μέσα στην ιρανική οικονομία, κι επεκτάθηκαν  πλήρως σε όλη την ύπαιθρο. Οι μεγαλύτεροι αριστοκράτες μπορούσαν να διατηρήσουν τη γη τους αν επέλεγαν την καπιταλιστική γεωργία και προσλάμβαναν μισθωτή εργασία,  ή αν μίσθωναν τη γη τους σε πολυεθνικές. Ενώ υπήρχε κάποια περιορισμένη αντίσταση από την αριστοκρατία, οι περισσότεροι τελικά συμμορφώθηκαν  όταν είδαν ότι εξυπηρετούσε το συμφέρον τους. Πολλοί από τους  αριστοκράτες γαιοκτήμονες ενθαρρύνθηκαν να επενδύσουν στη βιομηχανία και τους δόθηκαν υπουργικές θέσεις για να συμμετάσχουν με το πρόγραμμα μεταρρύθμισης. Επρεπε να παραδώσουν την πολιτική τους αυτονομία στην ύπαιθρο στο κράτος, όμως απέκτησαν ουσιαστική κοινωνική και οικονομική δύναμη.

Πολλοί από τους ακτήμονες που παρέμειναν εργάζονταν ως εργάτες γης, αλλά η συντριπτική πλειοψηφία μπήκε στις τάξεις ενός ημιπρολεταριάτου που μετανάστευσε στις πόλεις. Ο πληθυσμός της Τεχεράνης διπλασιάστηκε από το 1963 έως το 1973 καθώς πολλοί έψαχναν για απασχόληση εντός της τεράστιας και επεκτεινόμενης κατασκευαστικής βιομηχανίας. Η εκβιομηχάνιση γεννά ένα βιομηχανικό προλεταριάτο, μαζί με τους υπαλλήλους γραφείων και την επαγγελματική μεσαία τάξη, διευρύνοντας τον αριθμό των φοιτητών που πηγαίνουν στο εξωτερικό για εκπαίδευση. Οι μετανάστες πλημμύρισαν τις πόλεις και γνώρισαν την αποξένωση της σύγχρονης αστικής ζωής. Σε αντίθεση με τις παλαιότερες γενιές των αγροτών και των εργατών, δεν διέθεταν σταθερές μορφές κοινότητας, θεσμών και κοινωνικοποίησης. Οι παλιές μορφές της κοινότητας στην ύπαιθρο διαταράχθηκαν και δεν υπήρχε ριζοσπαστική εναλλακτική λύση στις πόλεις, δημιουργώντας συνθήκες που θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της επανάστασης και δίνοντας στους κληρικούς ένα πλεονέκτημα στον αγώνα για την ηγεμονία. Ολόκληρο το βάρος της κρατικής καταστολής αναλήφθηκε από την αριστερή και κοσμική-εθνικιστική αντιπολίτευση. Δεν επιτρέπονταν συνδικάτα, πολιτικά κόμματα ή άλλες μορφές ένωσης της εργατικής τάξης. Σε αυτό το περιβάλλον, το τζαμί προσέφερε μια μορφή κοινότητας και έναν χώρο για διαφωνία, όμως έναν χώρο που ελέγχεται προσεκτικά από τον κλήρο. Ο Σάχης πίστευε ότι η θρησκεία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως ένας τρόπος για την παράκαμψη του κομμουνιστικού κινήματος, δίνοντας σχετική ελευθερία στους κληρικούς και τις θρησκευτικές προσωπικότητες.

Όσο η τιμή του πετρελαίου συνέχισε να αυξάνεται, το κράτος θα μπορούσε να διατηρήσει σχετική κοινωνική ειρήνη. Ενώ υπήρχε εκτεταμένη διαφωνία και απογοήτευση, οι αναπτυσσόμενοι εργαζόμενοι της μεσαίας τάξης, οι υπάλληλοι, ακόμη και πολλοί τεχνικώς εξειδικευμένοι βιομηχανικοί εργάτες σε βασικές βιομηχανίες θα μπορούσαν να κρατηθούν υπό έλεγχο μέσω της αναπτυσσόμενης οικονομίας. Αλλά η ανάπτυξη δεν διαρκεί ποτέ για πάντα. Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται τη δεκαετία του 1970, καθώς η τιμή του πετρελαίου σταθεροποιήθηκε και στη συνέχεια μειώθηκε. Ο πληθωρισμός εξαπλώθηκε ταυτόχρονα και το 1977 η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Amuzegar ανταποκρίθηκε κατασκευάζοντας μια ύφεση. Αυτό επιδείνωσε την αυξανόμενη ανεργία, ιδιαίτερα μεταξύ του νέου προλεταριάτου ή ημιπρολεταριάτου. Καθώς η προλεταριοποίηση συνέχιζε να προσελκύει πρώην εργάτες γης στις πόλεις, ο κατασκευαστικός κλάδος ήταν η μόνη βιομηχανία που θα μπορούσε να απορροφήσει αυτούς τους νέους μισθωτούς εργάτες που δεν είχαν ακόμη τις τεχνικές δεξιότητες για εργασία στον τομέα των υπηρεσιών ή στην εξαιρετικά εξειδικευμένη βιομηχανική εργασία. Η επιβραδυνόμενη οικονομία έπληξε σκληρά τον κατασκευαστικό τομέα. Ακολούθησε αύξηση του στασιμοπληθωρισμού (στασιμοπληθωρισμός = σταθερή οικονομική ανάπτυξη + ανεργία+ πληθωρισμός) και της εργασιακής αναταραχής.

Μετά το 1977, το έτος που ο πληθωρισμός υπερδιπλασιάστηκε σε ένα εντυπωσιακό 27,3%,⁵ διαδηλώσεις από διάφορες μορφές αντιπολίτευσης έγιναν πιο συχνές και πανταχού παρούσες. Ενώ οι βιομηχανικοί εργάτες είχαν ενορχηστρώσει τις μεγάλες απεργίες από το 1973, δεν ήταν μέχρι το 1978 που αυτές οι απεργίες άρχισαν να γενικεύονται, με αποκορύφωμα τη μαζική απεργία του Φθινόπωρου 1978. Η Νεκρώσιμη Ακολουθία του καθεστώτος ακούστηκε όταν οι εργάτες πετρελαίου συμμετείχαν στην απεργία και έκλεισαν τον πιο σημαντικό οικονομικό πόρο του κράτους. Η πτώση του καθεστώτος του Σάχη θα ήταν αδιανόητη χωρίς αυτό το μαζικό χτύπημα. Πάνω από ένα χρόνο απεργιών, διαδηλώσεων και ταραχών τελικά κορυφώθηκαν με τη γενική εξέγερση της 9-11 Φεβρουαρίου 1979, με την οποία μπήκε στο φέρετρο το τελευταίο καρφί.

Κατά τη διάρκεια της μαζικής απεργίας και εξέγερσης, η κομματική σύγκρουση εξαπλώθηκε και ο ανταγωνισμός για μια επαναστατική λειτουργία εμπροσθοφυλακής εντάθηκε. Σε όλη τη βιομηχανία, το προλεταριάτο είχε μετατρέψει τις απεργιακές επιτροπές σε εργατικά συμβούλια (σορά shora στα περσικά). Τα συμβούλια, οι επιτροπές και οι συνελεύσεις δεν περιορίζονταν μόνο στα εργοστάσια, αλλά εξαπλώθηκαν σε σχολεία, πανεπιστήμια, αγροκτήματα, ακόμη και στρατιωτικούς στρατώνες. Αλλά ενώ οι εργοστασιακές επιτροπές διαμορφώθηκαν από τη συμμετοχή αριστερών ομάδων, στις επιτροπές της γειτονιάς κυριαρχούνταν από τους ισλαμιστές, καθώς πολλές από αυτές οργανώθηκαν μέσω των τζαμιών. Αυτές οι επιτροπές ελέγχονταν από μια Λαϊκή μυστική κεντρική επιτροπή. Οι Φρουροί της Επανάστασης (Πασδαράν και RG από τις λέξεις Revolitionary Guards) σχηματίστηκαν από αυτές τις επιτροπές, εκκαθαρίζοντας τους μη πιστούς από τις τάξεις τους. Το RG ήταν επίσης ένα αντίβαρο στις καλά οπλισμένες αριστερές ομάδες ανταρτών που αυξήθηκαν σε αριθμούς και δημοτικότητα κατά τη διάρκεια της επανάστασης, ιδιαίτερα μεταξύ των νεότερων μη θρησκευόμενων ανθρώπων.

Για να εδραιώσουν σταθερά την ηγεμονία τους πάνω από την επανάσταση, ο κλήρος και η μικρο-μπουρζουαζία γύρω από τον Χομεϊνί χρησιμοποιούσαν όλο και περισσότερο τη γλώσσα του αντιιμπεριαλισμού και του λαϊκισμού, οικειοποιούμενοι όρους και σύμβολα από την αριστερά. Στον ιδεολογικό χαρακτήρα του αντιιμπεριαλισμού, οι Χομεϊνιστές βρήκαν ένα έτοιμο εργαλείο συσκότισης και εξήγησης κοινής λογικής για την απήχησή τους και την ενδεχόμενη νίκη τους. Η αντιιμπεριαλισμός ήταν η μαία με την οποία ιδρύθηκε μια νέα μορφή αστικής δικτατορίας. Δεν είναι ικανοποιητικό να βλέπουμε την επανάσταση σε δύο, εύκολα οριοθετημένες στιγμές, μια ηρωική επαναστατική περίοδο που ακολουθείται από μια αντεπανάσταση. Μάλλον η επανάσταση και η αντεπανάσταση ήταν - όπως συμβαίνει συχνά- διαπλεκόμενες.

Το θέαμα του αντιιμπεριαλισμού έφτασε σε κορύφωση με την κρίση ομήρων της αμερικανικής πρεσβείας. Ενώ συχνά το γεγονός ανακαλείται ως μια μεγάλη ταπείνωση του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, η πραγματικότητα είχε περισσότερο σχέση με τις εγχώριες συγκρούσεις. Η λήψη ομήρων επέτρεψε στους Χομεϊνιστές να πάρουν το προβάδισμα έναντι των αντίπαλών τους, ως πρωτοπορία του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα. Σε μια εποχή που μαίνονται οι κοινωνικές συγκρούσεις  (με εξεγέρσεις στις επαρχίες, εντατικοποίηση στα φοιτητικά κινήματα, διαμαρτυρίες κατά των νέων νόμων περί φύλου και ενδυματολογικού κώδικα, και τις συνεχιζόμενες συγκρούσεις στους χώρους εργασίας μεταξύ της διοίκησης και των εργατικών συμβουλίων) και οι απογοητεύσεις με την πορεία της επανάστασης γίνονταν όλο και πιο εμφανείς, η κρίση ομηρίας στην Αμερικάνικη Πρεσβεία ενοποίησε το έθνος γύρω από ένα διεθνές θέαμα που διακτινιζόταν στα σπίτια του καθημερινά. Η πρεσβεία έγινε σημείο συνεχούς συγκέντρωσης και κινητοποίησης. Επέφερε την πτώση των φιλελεύθερων εθνικιστών της προσωρινής κυβέρνησης, και το πιο σημαντικό, ήταν ένας τρόπος για να αποκτήσει ένα πλεονέκτημα έναντι της αριστεράς. Ήρθε σε μια κατάλληλη στιγμή για τους Χομεϊνιστές. Η απογοήτευση αυξανόταν μεταξύ του πληθυσμού για τα οικονομικά ζητήματα, αλλά και το όλο και πιο καταπιεστικό περιβάλλον. Οι απεργίες αυξάνονταν, και αυτό ήταν προς όφελος των αριστερών ομάδων. Όλα αυτά εξανεμίστηκαν με το θέαμα της πολιορκίας της πρεσβείας.⁶    

Ενώ η κρίση της πρεσβείας βοήθησε στην ενίσχυση της ηγεμονίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας, ήταν ο πόλεμος με το Ιράκ που την εδραίωσε, θεσμοθετώντας την Επαναστατική Φρουρά και εγκαινιάζοντας μια σκοτεινή περίοδο για ταξική πάλη. Απαγορεύτηκαν οι απεργίες και οι εργάτες που οργάνωσαν τυχόν διαταραχές κατηγορήθηκαν ότι ήταν παράγοντες του ιμπεριαλισμού. Η ιδεολογική κινητοποίηση συνοδεύτηκε από σοβαρή καταστολή, με τη φυλάκιση και τις συνοπτικές εκτελέσεις να μπαίνουν σε ημερήσια διάταξη. Ακόμη και οι αριστερές οργανώσεις που είχαν υποστηρίξει σταθερά το καθεστώς όπως το Κόμμα Tudeh και η πλειοψηφία των Fediayan δεν γλίτωσαν.⁷    Τρία χρόνια στον πόλεμο, το Ιράκ ήταν πρόθυμο να κάνει αίτημα για ειρήνη, αλλά ο Χομεϊνί απέρριψε την προσφορά. Ο ίδιος και οι υποστηρικτές του κατάλαβαν ότι, εφόσον ο πόλεμος συνεχιζόταν, θα μπορούσαν να επιβάλουν κοινωνική ενότητα.

 Ο πόλεμος έφτασε τελικά στο τέλος του το φθινόπωρο του 1988, και μαζί με αυτόν, μια τελική αφαίμαξη. Ο Χομεϊνί εξέδωσε διάταγμα με εντολή τους υποστηρικτές του να εκκαθαρίσουν τις φυλακές της αριστερής αντιπολίτευσης, με συντηρητικές εκτιμήσεις να υποδηλώνουν 5.000 εκτελέσεις μόνο το καλοκαίρι του 1988. Τον επόμενο χρόνο ο Χομεϊνί πέθανε και ο χαρισματικός ηγέτης που κρατούσε συνεκτικό τον κυβερνητικό συνασπισμό δεν ήταν πλέον εκεί για να μεσολαβήσει.

Η Δημοκρατία

Η επόμενη δεκαετία έγινε μάρτυρας μιας εξελισσόμενης στρατηγικής «Η οικονομία πρώτα». Τα υπόλοιπα ριζοσπαστικά λαϊκιστικά στοιχεία έτειναν  υπέρ της οικονομικής απελευθέρωσης. Οι λαϊκιστικές ιδεολογίες που επιτηρούσαν τους φτωχούς και τους καταπιεσμένους αντικαταστάθηκαν με επαίνους του έντιμου εμπόρου, τον καθαγιασμό της ιδιωτικής περιουσίας και μαζί με αυτά τις συστάσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η ιδιωτικοποίηση των ιρανικών επιχειρήσεων και υπηρεσιών αυξήθηκε γρήγορα, με αγώνες να προκύπτουν για την προστασία των επιδοτήσεων για βασικά εμπορεύματα όπως το μαγειρικό λάδι, το αλεύρι και το φυσικό αέριο. Με την αντιπολίτευση να ηττάται και την θρησκευτική διακυβέρνηση του κράτους να έχει καθιερωθεί, πραγματικά αυτό που συνέβη ήταν η περίπτωση όπου  «ο Λοκ αντικατέστησε τον Αβακούμ». ⁸

Η ένταση της οικονομικής απελευθέρωσης καθ 'όλη τη δεκαετία του 1990 έφτασε στο απροχώρητο με τις φοιτητικές ταραχές του 1999, οι οποίες ξεκίνησαν όταν δεξιά κακοποιά στοιχεία επιτέθηκαν σε φοιτητές που διαμαρτύρονταν για το κλείσιμο μιας φιλελεύθερης εφημερίδας. Παρά το γεγονός ότι πλαισιώθηκε ως ένα φιλελεύθερο μεταρρυθμιστικό κίνημα των πρόσφατα πολιτικοποιημένων φοιτητών, αυτή η ακολουθία γεγονότων ήταν η μεγαλύτερη διαδήλωση κατά της κυβέρνησης από τα αμέσως μετά την επανάσταση έτη. Δεν πέρασε πολύς καιρός μέχρι που η μαχητική εργατική δραστηριότητα επέστρεψε στο προσκηνιο.

Ο αυξημένος εργατικός ακτιβισμός ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 2000 και συνεχίζεται από τότε σε πολλούς τομείς. Ξεκινώντας από αυτή την περίοδο, ένας σημαντικός αγώνας ήταν να σχηματιστούν ανεξάρτητα συνδικάτα ξεχωριστά από το κράτος. Καθώς οι οικονομικές συνθήκες επιδεινώθηκαν, ο λαϊκισμός ανέκτησε τη δύναμη και ο δεξιός λαϊκιστής Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ εξελέγη το 2005. Παρά τη ρητορική κατά των ελίτ, η λιτότητα συνεχίστηκε για την εργατική τάξη. Κατά ειρωνικό τρόπο, η λιτότητα, ιδίως η κατάργηση των επιδοτήσεων, ήταν πιο επιτυχής υπό τον λαϊκιστή Αχμαντινετζάντ από ό,τι με τον φιλελεύθερο Χαταμί. Ο Αχμαντινετζάντ αύξησε την καταστολή καθώς και τη λαϊκιστική δημαγωγία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο Αχμαντινετζάντ έγινε ο αγαπημένος της αντιιμπεριαλιστικής αριστεράς, ιδιαίτερα όταν ο Ούγκο Τσάβες τον αγκάλιασε και τον αποκάλεσε «αδελφό του». Η δεύτερη θητεία του ξεκίνησε με αυτό που έγινε γνωστό ως «Πράσινο Κίνημα» όπου ο αντίπαλός του  ισχυριζόταν ότι οι εκλογές κλάπηκαν. Aκολούθησε μια νέα σειρά διαμαρτυριών, ενώ ταυτόχρονα μπήκε τέλος στον ρεφορμισμό. Για τους Ιρανούς εργαζόμενους και φοιτητές, ήταν προφανές ότι ούτε οι ρεφορμιστές ούτε οι συντηρητικοί προσέφεραν κάποιο μέλλον.

Παρά τις δεκαετίες ιδιωτικοποιήσεων, η ιρανική οικονομία εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με το κράτος μέσω εθνικοποιημένων βιομηχανιών πετρελαίου και φυσικού αερίου. Για παράδειγμα, η Εθνική Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου είναι η μεγαλύτερη οικονομική μονάδα σε ολόκληρη τη χώρα. Απαραίτητο για την οικονομία της Ισλαμικής Δημοκρατίας είναι οι μπονιάντ ή θεμέλια. Καταχωρημένοι ως «φιλανθρωπικοί» οργανισμοί, οι μπονιάντ ελέγχουν περίπου το 20% του ΑΕΠ του Ιράν. Μετά την επανάσταση, το Ίδρυμα Pahlavi (Bonyad-e Pahlavi) που αντιπροσώπευε τα οικονομικά συμφέροντα και τις επενδύσεις της βασιλικής αυλής, κρυμμένα από επίσημο έλεγχο, αναλήφθηκε και μετονομάστηκε ως το Ίδρυμα του Καταπιεσμένου (Bonyad-e Mostazafin). Στην πραγματικότητα, η Bonyad-e Mostazafin είναι λειτουργικά μια εταιρεία χαρτοφυλακίου - η μεγαλύτερη στη Μέση Ανατολή-Εμπλέκεται σε πολλούς τομείς της οικονομίας. Σήμερα, είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εμπορική επιχείρηση της χώρας μετά την Εθνική Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου. Οι Bonyads συνδέονται στενά με την επαναστατική φρουρά (RG), η οποία με τη σειρά της βρίσκεται υπό τον έλεγχο του γραφείου του Ανώτατου Ηγέτη. Ενώ οι αμερικανικές επιχειρήσεις μπορεί να έχουν εκδιωχθεί μετά την επανάσταση, το κεφάλαιο από άλλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έσπευσε γρήγορα να καλύψει το κενό. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις συνεχίζουν να ρέουν από τις βρετανικές, γαλλικές, γερμανικές, ιαπωνικές και όλο και πιο κινεζικές πολυεθνικές, που προσελκύονται από «Ελεύθερες οικονομικές ζώνες», όπως η ζώνη ενέργειας South Pars. Αυτά τα τεράστια συγκροτήματα απασχολούν εκατοντάδες χιλιάδες επισφαλείς και ανεπαρκώς αμειβόμενους εργάτες, στριμωγμένους σε ολέθριες συνθήκες διαβίωσης για να εξυπηρετήσουν το ξένο κεφάλαιο σε μια από τις πιο καυτές περιοχές του κόσμου.⁹

 Την τελευταία δεκαετία, η λιτότητα και η αστυνομική καταστολή έχουν γίνει κομβικά σημεία κοινωνικής σύγκρουσης. Οι απεργίες και οι διαδηλώσεις έχουν αυξηθεί σε συχνότητα, εκρήγνυνται περιοδικά σε γενικευμένες εξεγέρσεις ή εξεγέρσεις, όπως στην περίπτωση της γενικής απεργίας 2018-2019 ή των διαδηλώσεων 2019-2020, οι οποίες αφορούσαν τις οικονομικές δυσκολίες, την διαφθορά , και την αύξηση των τιμών της ενέργειας ως αιτίες τους. Κάθε φορά, το κράτος έχει απαντήσει με σοβαρή καταστολή,¹⁰    η οποία απλώς  τροφοδοτει το αντικυβερνητικό αίσθημα και προετοιμάζει την επόμενη έκρηξη. Πράγματι, ο κύκλος των αναταραχών έχει χαρακτηριστεί από μια ανοδική πορεία (κρεσέντο). Το πιο πρόσφατο γεγονός ήταν η Jina Uprising του τέλους του 2022 και στις αρχές του 2023, που πυροδοτήθηκε από την αστυνομική δολοφονία της Jina Amini. ¹¹   Ενώ ξεκίνησαν από συγκεκριμένα παράπονα ή αιτήματα, αυτές οι αλληλουχίες διαμαρτυριών καταδεικνύει ότι τα ζητήματα των ταξικών συγκρούσεων, της περιβαλλοντικής καταστροφής, της κρατικής καταστολής, του εθνοτικού ρατσισμού ή της καταπίεσης των φύλων δεν μπορούν να διασπαστούν το ένα από το άλλο. Αυτό γίνεται πιο έκδηλο με κάθε έκρηξη διαδηλώσεων. Ωστόσο, είναι ακριβώς αυτή η παράταιρη σύνθεση και η φιλόδοξη ενότητα που εκθέτει τα σύγχρονα ιρανικά κοινωνικά κινήματα στις ίδιες αντεπαναστατικές δυνάμεις οι οποίες νίκησαν την Επανάσταση του 1979. Το φάντασμα της εθνικής ενότητας σέρνεται στις σκιές που ρίχνει κάθε αποτυχημένη εξέγερση. Τα συνθήματα της αριστεράς πάλι οικειοποιούνται από πολιτικές οργανώσεις, αλλά στερούνται του πολιτικού τους περιεχομένου.¹²

 

Τα απομεινάρια

Τα τελευταία χρόνια, καμία άλλη αλληλουχία γεγονότων δεν έχει κάνει περισσότερα από τον «πόλεμο των 12 ημερών» για να αναστήσει αυτό που φαινόταν να είναι μια ετοιμοθάνατη ιδεολογία, μια άλλη «ευλογία» στο καθεστώς.¹³ Αρκετά προβλέψιμα, ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού έχει συσπειρωθεί γύρω από τη σημαία. Σήμερα, οι υπερ-πλούσιοι που αποκομίζουν τα κέρδη τους μέσω διασυνδέσεων με το κράτος μπορούν να κρύψουν την εκμετάλλευσή τους πίσω από την εξωτερική απειλή του ιμπεριαλισμού. Ενώ οι εργατικές τάξεις αγωνίζονται να πληρώσουν το ενοίκιο τους  ή να αγοράσουν βασικά καταναλωτικά αγαθά, ο πλούσιος τρόπος ζωής των βόρειων προαστίων της Τεχεράνης παραμένει κρυμμένος πίσω από αυτή τη σύγκρουση. Ο πόλεμος έδωσε στην άρχουσα τάξη την ευκαιρία να αυξήσει τη λιτότητα στο όνομα της εθνικής θυσίας. Η θέση της Ισλαμικής Δημοκρατίας ως κεντρικού κομματιού στον «Άξονα της Αντίστασης» ¹⁴ καθιστά ακόμη πιο δύσκολο για πολλούς αριστερούς στη Δύση να αποκτήσουν μια σαφή εικόνα για το πώς λειτουργεί πραγματικά η Ισλαμική Δημοκρατία. Το Ιράν διατηρεί ορισμένες αντι-αυτοκρατορικές θέσεις και ταυτόχρονα διευκολύνει θεμελιωδώς αντιδραστικές πολιτικές και αναπτυξιακές οδούς – έναν αντιιμπεριαλιστικό ιμπεριαλισμό. ¹⁵Αυτή είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, παίρνοντας αυτές τις απατηλές μορφές ως προς την εικόνα της,  κόστισε στην Ιρανική Αριστερά αρκετά ακριβά.

 Παρά την αντιιμπεριαλιστική δημαγωγία, η Ισλαμική Δημοκρατία ήταν πάντα πρόθυμη να ενσωματωθεί στη διεθνή αστική κοινότητα. Η ιδέα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι αδιάλλακτες στην αντίθεσή τους στην Ισλαμική Δημοκρατία και αντίστροφα ότι το σημερινό ιρανικό καθεστώς είναι αδιάλλακτο στην «αντίστασή του»  - είναι ουσιαστικά υλικό για κόμικς και κακές κατασκοπευτικές ταινίες. Το Ιράν έχει μια αστική τάξη που όπως όλες οι αστικές τάξεις, ασχολείται πρώτα και κύρια με τη διατήρηση των συμφερόντων της. Αυτό αντικαθιστά την ιδεολογική πίστη σε οποιαδήποτε πολιτική εξουσία. Υπάρχει σίγουρα ένα μέρος της ιρανικής αστικής τάξης, ακόμη και εκείνων που είναι σήμερα πιστοί στο καθεστώς, που θα ήθελαν να διατηρήσουν την Ισλαμική Δημοκρατία, αλλά χωρίς κάποιες από τις υπερβολές και με μια πιο «ορθολογική» διοίκηση του κεφαλαίου. Δεκαετίες αναδιάρθρωσης, απελευθέρωσης και λιτότητας του ΔΝΤ έχουν καταδείξει την επιθυμία της σημερινής ιρανικής κυβέρνησης να ενταχθεί στην παγκόσμια οικονομική τάξη. Η καπιταλιστική τάξη θα εργαστεί για να διατηρήσει τα συμφέροντά της, ίσως ακόμη και να εγκαταλείψει την πίστη της στο σημερινό καθεστώς, αν την βολεύει. Το να υπονοούμε το αντίθετο είναι καθαρός ιδεαλισμός.

 Με την πρόσφατη αναζωπύρωση του εθνικισμού, οι ρωγμές εντός της εργατικής τάξης αρχίζουν να επανεμφανίζονται, κυρίως σύμφωνα με την αφοσίωση προς την Ισλαμική Δημοκρατία. Οι επίσημες και αποστεωμένες οργανώσεις - τα κρατικά συνδικάτα - έχουν αγκαλιάσει την σημαία του Κράτους, ενώ τα αυτόνομα όργανα της εργατικής τάξης συνεχίζουν την ανηφορική μάχη της μαχητικής αντιπολίτευσης. Στο πλαίσιο της κάλυψης της εθνικής ασφάλειας, το Ιράν έχει απελάσει πάνω από μισό εκατομμύριο Αφγανούς μετανάστες από το τέλος του «πολέμου των 12 ημερών».¹⁶ Αυτές οι τελευταίες επιθέσεις δεν είναι παρά οι πιο πρόσφατες εκφράσεις μιας καλοστημένης στρατηγικής. Το γεγονός ότι τόσο το Ιράν όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες επιδίδονται σε παρόμοιες επιθέσεις εναντίον του πιο ευάλωτου μεταναστευτικού πληθυσμού τους δεν είναι σύμπτωση, αλλά αποκαλύπτει μια γενική τάση που διαμορφώνει τον διακρατικό ανταγωνισμό και την εσωτερική εθνική αντίδραση. Εν τω μεταξύ, οι διαδηλώσεις και οι αντιπαραθέσεις παραμένουν συχνά περιστατικά ενόψει των καθημερινών ταπεινώσεων και των δυστυχιών που συνοδεύουν τη λιτότητα, όπως τα καθημερινά ενεργειακά μπλακ άουτ και η διακοπή υδροδότησης , που συχνά πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια των πιο ζεστών χρόνων του έτους. Ο πόλεμος μπορεί να έπνιξε την απειλή της επανάστασης προς το παρόν, αλλά οι υλικές συνθήκες που ώθησαν μάζες της ιρανικής κοινωνίας στην εξέγερση παραμένουν.

 Πρέπει να θέσουμε θεμελιώδη ερωτήματα. Ποιοι είναι οι σύντροφοί μας στον αγώνα κατά του καπιταλισμού; Είναι οι συνάδελφοί μας, οι δάσκαλοι, οι ακτιβιστές για τα δικαιώματα των παιδιών, οι μετανάστες χωρίς χαρτιά που αντιμετωπίζουν ρατσισμό και απέλαση, ή είναι οι στρατηγοί, οι έμποροι, οι κληρικοί και οι γραφειοκράτες; Ποια είναι η κοινωνική σύνθεση των λεγόμενων δυνάμεων «αντίστασης» που εμφανίζονται στην παγκόσμια σκηνή; Σε ποιον ή τι απαντάνε; Αυτά τα ερωτήματα μπορούν να τεθούν από κάθε εθνικό μέσο συσσώρευσης κεφαλαίου, όχι μόνο του Ιράν. Πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από μια υποταγή στον αντιιμπεριαλισμό, διαφορετικά κινδυνεύουμε να εγκαταλείψουμε τους συναδέλφους μας και τους φοιτητές στους εκμεταλλευτές και τους εκτελεστές τους.

 Σημειώσεις

1. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι κάποιος σαν τον Vijay Prashad, ο οποίος γνωρίζει καλά το κομμουνιστικό κίνημα στο Ιράν, αλλά χρησιμοποιεί αυτή τη γνώση και την ιστορία για να κερδίσει υποστήριξη για το ίδιο το καθεστώς που καταπίεσε αυτό το κίνημα.
2. Τα σχέδια εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης Κένεντι στόχευαν συγκεκριμένες στρατηγικές περιοχές που θα υφίσταντο ορισμένες καπιταλιστικές μεταρρυθμίσεις από πάνω προς τα κάτω. Η Βραζιλία ήταν μια ακόμη χώρα που επιλέχθηκε στο πλαίσιο του σχεδίου Κένεντι.
3. Γνωστή επίσης ως «Επανάσταση του Σάχη και του Λαού» από το καθεστώς.
4. Ήταν αυτή η γενιά που σχημάτισε τη βάση των δύο κύριων ανταρτικών ομάδων που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην επανάσταση του 1979, το αριστερό-ισλαμικό Sazeman-e Mujahideen-e Khalq (Οργάνωση Ανταρτών Μουτζαχεντίν του Λαού), συνήθως αναφερόμενο ως Mujahideen, και το μαρξιστικό-λενινιστικό Sazeman-e Cherikha-ye Fedaiyan-e Khalq (Οργάνωση των Fedaiyan του Λαού), περισσότερο γνωστό ως Fedaiyan. Ήταν απογοητευμένοι από τον ρεφορμισμό της παλαιότερης γενιάς του εθνικιστικού Εθνικού Μετώπου και του κομμουνιστικού Κόμματος Tudeh.
5. Παγκόσμια Τράπεζα
6. Ταυτόχρονα με την κατάληψη της πρεσβείας των ΗΠΑ, το «Σπίτι της Εργασίας» (Khaneh-ye Kar), που λειτουργούσε ως de facto υπουργείο εργασίας, καταλήφθηκε από ανέργους. Προφανώς, αυτό ήταν μόνο ένα από πολλά παραδείγματα μαχητικής δραστηριότητας των εργατών που χάθηκαν μέσα στο θέαμα της κρίσης ομήρων.
7. Το Κόμμα Tudeh και η πλειοψηφία των Fedaiyan έγιναν ανεκτοί μέχρι το 1983. Μετά την απόρριψη της εκεχειρίας από τον Χομεϊνί, το καθεστώς στράφηκε κατά αυτών των τελευταίων μαρξιστικών οργανώσεων. Η κεντρική επιτροπή του Tudeh οδηγήθηκε μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες για να καταδικάσει τον μαρξισμό και να ομολογήσει ότι ήταν σοβιετικοί κατάσκοποι. Αυτό συνέβη κυρίως για να κερδηθεί ο ιδεολογικός πόλεμος ενάντια στον μαρξισμό.
8. Karl Marx, Η Δέκατη Όγδοη Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη.
9. Πολλοί από τους εργαζόμενους εδώ έχουν επισφαλείς προσωρινές συμβάσεις. Στην πραγματικότητα, η βιομηχανία πετρελαίου έχει ιεραρχία μεταξύ αυτού του πλεονάζοντος πληθυσμού και των πιο σταθερών, εξειδικευμένων εργατών με μόνιμες ή μακροχρόνιες συμβάσεις, οι οποίοι αμείβονται σημαντικά καλύτερα. Οι τελευταίοι αντιπροσωπεύονται ακόμη και από συνδικάτα που συνδέονται με την κυβέρνηση. Ο πολύ μεγαλύτερος αριθμός εργαζομένων με προσωρινές συμβάσεις, που αντιμετωπίζουν κακές συνθήκες και επισφάλεια, κατάφερε να οργανώσει δικό του αυτόνομο συνδικάτο και πραγματοποίησε σημαντικές απεργίες τα τελευταία χρόνια. Το 2021-2022 πραγματοποίησαν μεγάλη απεργία που επεκτάθηκε σε αρκετές άλλες πόλεις και ακόμη και πέρα από τον ενεργειακό τομέα.
10. Το χειρότερο περιστατικό εκτυλίχθηκε στα τέλη του 2019 με το «Ματωμένο Αμπάν», με αδιευκρίνιστο αριθμό διαδηλωτών νεκρών ή αγνοουμένων.
11. Για μια αναλυτική αποτίμηση της Εξέγερσης της Jina, βλ. Assareh Assa, «The Jina Rebellion: Elements of an Analysis of the Movement in Iran», The Brooklyn Rail, Μάιος 2023.
12. Το σύνθημα που έγινε δημοφιλές κατά την Εξέγερση της Jina, «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», έχει τις ρίζες του στην ριζοσπαστική φεμινιστική πτέρυγα του κουρδικού κινήματος. Μετατράπηκε σε γενικό ιδεολογικό σύνθημα, μια ομπρέλα που περιλαμβάνει εργάτες και καταπιεσμένες εθνότητες, ενώ ταυτόχρονα το φωνάζουν  διασημότητες και υποστηρικτές της ανατραπείσας μοναρχίας.
13. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, το Ιράν βρισκόταν στην τρίτη εβδομάδα πανεθνικής απεργίας των φορτηγατζήδων. Η απεργία κέρδιζε δυναμική και προκαλούσε ανησυχία. Τότε έπεσαν οι βόμβες.
14. Ο «Άξονας Αντίστασης» είναι μια άτυπη πολιτική συμμαχία σε όλη τη Μέση Ανατολή, σχηματισμένη από το Ιράν και με σκοπό να υπονομεύσει την επιρροή των ΗΠΑ και του Ισραήλ στην περιοχή. Στα μέλη περιλαμβάνονται η Χεζμπολάχ, η Ισλαμική Αντίσταση στο Ιράκ, οι Λαϊκές Δυνάμεις Κινητοποίησης (Ιράκ), οι Χούτι της Υεμένης και μια σειρά παλαιστινιακών οργανώσεων αντίστασης, συμπεριλαμβανομένης της Χαμάς.
15. Ένα χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το κίνημα Χομεϊνιστών από το καθεστώς του Σάχη, ειδικά στην πρώιμη φάση του, είναι ότι ήταν αντι-αναπτυξιακό και αντι-παραγωγιστικό. Ενσαρκώνει μια μορφή μικροαστικού ουτοπικού λαϊκισμού που απευθύνεται τόσο στους νεοαφιχθέντες μετανάστες, λούμπεν ή ημι-προλεταρίους, όσο και στους εμπόρους και τεχνίτες της αγοράς.
16. Το Ιράν απελαύνει δια της βίας σχεδόν 600.000 Αφγανούς μετανάστες κατά τη διάρκεια της καταστολής μετά τον πόλεμο.