βιβλιοπαρουσίαση : Μάζα και Εξουσία (Ελίας Κανέτι)

"Προς τα έξω, προς την πόλη, το γήπεδο επιδεικνύει ένα τοίχο χωρίς ζωή. Προς τα μέσα, δημιουργεί ένα τοίχο από ανθρώπους. Όλοι οι θεατές γυρίζουν την πλάτη τους στην πόλη. Έχουν αποσπαστεί από το συγκρότημα της πόλης, από τους τοίχους της, από τους δρόμους της. Όσο παραμένουν μέσα στο γήπεδο, δεν σκοτίζονται για τίποτα από όσα συμβαίνουν στην πόλη. Αφήνουν εκεί πίσω την ζωή τους, τις σχέσεις τους, τους κανόνες και τις συνήθειές τους. Η συγκέντρωση τους σε μεγάλο αριθμό είναι εξασφαλισμένη, τους έχει δοθεί η υπόσχεση για την συγκίνηση που θα ζήσουν- αλλά υπό μία αποφασιστική προϋπόθεση: η μάζα πρέπει να εκτονωθεί προς τα μέσα. 

Οι σειρές των καθισμάτων είναι αμφιθεατρικές ώστε να βλέπουν όλοι τι συμβαίνει κάτω. Αυτό όμως έχει σαν αποτέλεσμα η μάζα να κάθεται απέναντι από την μάζα. Ο καθένας έχει μπροστά του χιλιάδες ανθρώπους και κεφάλια. Οι λεπτομέρειες που τους ξεχωρίζουν και που τους κάνουν άτομα, δεν διακρίνονται. Όλοι γίνονται πολλοί όμοιοι, συμπεριφέρονται όμοια. Ο μεμονωμένος θεατής προσέχει στους άλλους μόνο αυτό που γεμίζει και τον ίδιο αυτήν την στιγμή. Η ορατή συγκίνησή τους αυξάνει την δική του. 

Η μάζα που δίνεται έτσι σαν θέαμα στον εαυτό της, δεν διακόπτεται πουθενά. Το δαχτυλίδι που σχηματίζει είναι κλειστό. Δεν της ξεφεύγει τίποτα. Το δαχτυλίδι από γοητευμένα πρόσωπα το ένα πάνω στο άλλο, έχει μια παράξενη ομοιογένεια. Αγκαλιάζει και περιλαμβάνει τα πάντα, όλα όσα συμβαίνουν κάτω. Κανείς από όλους δεν αποσπάται, κανείς δεν θέλει να φύγει.Οποιοδήποτε κενό σ' αυτό το δαχτυλίδι, θα μπορούσε να παρακινήσει στην διάλυση, στην κατοπινή διάλυση. Όμως δεν υπάρχει κανένα κενό, αυτή η μάζα είναι κλειστή διπλά, προς τα έξω και μέσα στον εαυτό της."

Αυτό είναι ένα απόσπασμα από το "Μάζα κι Εξουσία" του Ελίας Κανέτι. Αταξινόμητο στις κατηγορίες των βιβλιοπωλείων, το βιβλίο του Ελίας Κανέτι "Μάζα και Εξουσία", είναι ένα μείγμα ψυχανάλυσης, κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας και αξεπέραστης λογοτεχνικής αρτιότητας -όπως φαίνεται από το απόσπασμα που παρατέθηκε προηγουμένως. Κυρίως όμως  είναι μια τεράστια προσφορά στην Ανθρωπότητα κι ένα από τα απαραίτητα διαβάσματα για τον σύγχρονο άνθρωπο. Αναλύει τον τρόπο που σχηματίζονται οι μάζες και τους τρόπους με τους οποίους τις χειραγωγεί η Εξουσία. Το βιβλίο έχει γραφτεί πριν το 1940, επομένως δεν αναφέρεται στο φριχτό παράδειγμα του ναζισμού, όμως περιγράφει πολύ καλά και τον λαό που ασπάστηκε το όραμα του Χιτλερ και εκείνους τους στρατιώτες και δεσμοφύλακες που προσπάθησαν να το υλοποιήσουν εκτελώντας χιλιάδες φρικαλέες πράξεις. Γενικότερα περιγράφει πολύ καλά πώς οι μάζες με διάφορα προσχήματα μετατρέπονται σε φασιστικά μορφώματα. 

Ο Κανέτι ισχυρίζεται ότι ο κόσμος μας είναι συστήματα από πλήθη εθνικά, θρησκευτικά, ιδεολογικά. Μιλάμε όλοι μας για αυτονομία, αλλά ταυτόχρονα θέλουμε να ανήκουμε σε σύνολα, γι αυτό ελκόμαστε από τα πλήθη, από τις μάζες. Πρωταρχικό ένστικτο στον άνθρωπο είναι ο φόβος της επαφής που έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούμε/επινοούμε εμπόδια ώστε να εξασφαλίσουμε την απόσταση μικρή ή μεγαλύτερη ανάμεσα σε εμάς και τους αλλους, πότε με ρούχα, πότε με κανόνες ευγενείας, πότε με τα σπίτια μας. Μέσα στις μάζες με τις οποίες μοιραζόμαστε κάτι κοινό, ο φόβος αυτός δια μιας χάνεται, δεν μας πειράζει πια να μας αγγίζουν, αντιθέτως το επιθυμούμε: στο γήπεδο, στις πολιτικές ομιλίες, στην συναυλία, στην εκκλησία, θεωρούμε πως το πλήθος γύρω μας δεν περιλαμβάνει εχθρούς. 

Ολοι εμείς λοιπόν συναθροιζόμαστε σε πλήθη  (μερικές φορές μάλιστα, σε πολλά διαφορετικά πλήθη διαδοχικά) που κάποιες φορές είναι μάζες κλειστές ή ανοιχτές ως προς το ποιοί μπορούν να μπουν μέσα, δηλαδή άτομα που μεταξύ τους είναι ίσα, έχουν έναν συγκεκριμένο συνδετικό κρίκο που τα ενώνει κι επιθυμούν διαρκώς την αύξησή τους, ή συναθροιζόμαστε σε αγέλες, δηλαδή ολιγομελείς ομάδες μελών με φανατική προσήλωση προς τον σκοπό και ισόβια αφοσίωση στην ίδια την αγέλη. 

Οι μάζες έχουν σύμβολα και ιστορία που είναι εγκατεστημένη στο συλλογικό τους ασυνείδητο. Έχουν συγκεκριμένα μέρη που συγκεντρώνονται, ή γιορτές όπου εκφράζουν την ενότητά τους.

Η Εξουσία προς τις μάζες εκφράζεται πάντα με την βία προς τα άτομα, ή με την απειλή της βίας. Έχει πολλές διαφορετικές μορφές και καταρχάς εκφράζεται με ταχύτητα, εξουσιαστής είναι αυτός που θα κινηθεί ταχύτερα από όλους και θα αδράξει τον άλλο. Εξουσιαστής είναι αυτός που θα κάνει την ερώτηση, εξουσιαζόμενος αυτός που απαντάει. Ο Εξουσιαστής είναι αυτός που αποφασίζει ποιός θα μιλήσει, ποιός θα σιωπήσει (κι εκείνος που δεν απαντά ποτέ σε τίποτα, είναι ή ο ίδιος ο εξουσιαστής, ή αψηφά τελείως τον εξουσιαστή). Εξουσιαστής είναι αυτός που μπορεί να κρίνει και να επικρίνει.  Είναι επίσης εκείνος που μπορεί να συγχωρήσει και να δώσει χάρη, που οι άλλοι βρίσκονται στο έλεός του. 

Η εξουσία σε όλες της τις κλίμακες έχει την δυνατότητα της Διαταγής, αυτό είναι το μεγάλο όπλο της. Η διαταγή έρχεται καταπάνω μας απ' έξω, μας επιβάλλεται. Δεν επιτρέπει αντίρρηση. Εκείνος που θα νικούσε σε μια αναμέτρηση μεταξύ των δυό μας, διατάζει. Η διαταγή είναι μια ώθηση σε φυγή για μας γιατί το άκουσμα της εξαπολύει μια δραστηριότητα και ταυτόχρονα είναι ένα αγκάθι που χώνεται μέσα σ' εμάς που υπακούσαμε και παραμένει εκεί. Ελεύθερος είναι μόνο ο άνθρωπος που κατόρθωσε να αποφύγει διαταγές, όχι εκείνος που απελευθερώνεται από αυτές αναδρομικά. Όλοι οι υπάκουοι άνθρωποι διατηρούν μέσα τους το δικαίωμα της αντιστροφής της διαταγής ή της εξέγερσης προς εκείνον που τους διέταξε. Μερικοί τα καταφέρνουν, μερικοί όχι. 

Ο διατάσσων διατηρεί με την σειρά του τον φόβο πως αυτοί που διέταξε κάποια μέρα θα εξεγερθούν εναντίον του. Ένας τρόπος για να διατηρήσει και να ενισχύσει την εξουσία του είναι να βρει ομάδες που (για δικούς τους λόγους) υποστηρίζουν πως έχει δίκιο, ένας άλλος είναι να διαχύσει τις διαταγές του σε πολλά άτομα, ένας ακόμα να συνοδεύσει την εκτέλεση της διαταγής του με μια ανταμοιβή. 

Οι διατασσόμενοι μπορούν να αντέξουν τον πόνο από τα αγκάθια τους διατάσσοντας με την σειρά τους άλλους, ή να εκλογικεύσουν την συμφορά τους αναλογιζόμενοι την ανταμοιβή, ή μπορούν να εξεγερθούν. Αν εξεγερθούν ως μεμονωμένα πρόσωπα, μπορεί να αντιστρέψουν τελείως τις διαταγές που δέχτηκαν και να φτάσουν στο πρωταρχικό νόημα πίσω από την Διαταγή, επιδιώκοντας τον θάνατο του εξουσιαστή τους. Αν συνασπιστούν με άλλους εξουσιαζόμενους, πιθανότερο είναι ο στόχος τους να είναι η αλλαγή της συσχέτισης δυνάμεων στην εξουσία. 

Οι εξουσιαζόμενοι θεωρούν πάντα πως έχουν μειωμένη ευθύνη για τις πράξεις τους, "απλώς υπάκουαν". Αν ανατραπεί ο εξουσιαστής και κληθούν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους, δεν θα αναγνωρίσουν την ευθύνη αλλά και τον εαυτό τους πίσω από αυτές. Πράγματι πολλές φορές οι στρατιώτες στον πόλεμο διαπράττουν φρικαλεότητες που ως φυσικά πρόσωπα κι αυτοβούλως δεν θα έκαναν  ποτέ -ακόμα και αν γνώριζαν πως δεν θα τιμωρηθούν. Από την άλλη μεριά, ο εξουσιαστής δεν διστάζει  να δώσει διαταγές παρανοϊκές προκειμένου να διατηρήσει την εξουσία του, αδιαφορώντας τελείως για τα θύματα -που ήδη προηγουμένως δεν έχουν σημασία γι αυτόν. Ισα-ίσα που το πάθος του για εξουσία σημαίνει αυτό ακριβώς, τη δυνατότητά του να αποφασίζει για την ζωή και τον θάνατο των άλλων, γι αυτό δεν του είναι δύσκολο να διατάξει τον αφανισμό των πάντων πριν χαθεί κι ο ίδιος.

Ο Κανέτι ισχυρίζεται ότι ζούμε σήμερα στην Εξουσία της διαταγής, πολλών διαταγών που ξεκινούν από ψηλά και διακλαδώνονται σε εκατοντάδες μικρότερα τριχοειδή αγγεία εξουσίας προς τα κάτω. Είναι καθήκον του ανθρώπου να αντιστέκεται, να μην υπακούει, να μην συμμορφώνεται, ώστε να κλονίζει την κυριαρχία της της Εξουσίας. 

(υπογράφει η Melusine)